Aurreko artikulu batean Bearnori buruz aritu nitzen, hango euskalduntasunez eta Nafarroarekiko lotura historikoaz. Orain, “Zazpiak Bat” honetatik kanpo dagoen eta noizbait “euskal” izan den bertze lurralde batez ariko naiz, Errioxaz.

 

guec ajutu ez dugu

jzioqui dugu

 

X. mendean Donemiliagako Suso (Goitiko) monasterioan monje bat latinezko dokumentu bat lantzen ari zen, adituek “Codex Aemilianensis 60” deitzen dutena. Denbora pasatzeko modu ederra, nonbait. Ordurako herri xeheak latina ez zuen ulertzen; eta, ezjakite horrek bulkaturik, gure monjea testuko alboetan iruzkinak (glosak) idazteari ekin zion. Glosa haietako batzuk latin ‘makarronikoz’ idatzi zituen; gehienak erromantzez: “cono aiutorio de nuestro dueno Christo, dueno salbatore, qual dueno get ena honore…” Eta esaldi pare bat euskaraz, goian agertzen direnak.

Erabili zuen erromantzeari buruz hitz pare bat: espainiar nazionalistek hango hizkuntza gaztelania dela aldarrikatzen dute, eta beraz “gaztelaniaren lehen agerpen idatzia” dela azaltzen dute, eta eskoletan ere horrela irakasten dute. Ez da horrela, ordea. Hango hizkuntza nafar erromantzearen Errioxako aldaera da. Erdi Aroan Nafarroan latinaren berezko aldaera bat garatu zen. Nafar erromantze hura Aragoiko erromantzearekin lotuta zegoen: gaur egun aragoiera hiztun batzuk gelditzen dira Aragoiko Pirinioetako haranetan. ( https://an.wikipedia.org/wiki/Idioma_aragon%C3%A9s )

Denborarekin, erran nahi baitu konkistarekin, nafar erromantzea gaztelaniarekin bateratu da eta bere ezaugarri gehienak galdu ditu. Lexikoan hainbat aztarna gelditzen dira: pella, cuto, mingrana…. Sintaxian “mucho” (nafar erromantzean ‘muito’) graduatzaile bezala erabiltzea: “lo has hecho mucho bien” (has feito muito ben).

Errioxa X. mendean Iruñeko erresumara bildu zuten, eta Iruñekoa zen artean monje hark glosak idatzi zituelarik. Errioxa euskal erreinukoa izatearekin batera, nafar erromantzea haraino hedatu zen, eta Donemiliagako monjeak hizkuntza hartan idatzi zituen glosa gehienak (1). Ez zuen luze iraun, ordea, Iruñekoen eskuetan: Gaztelak beretako nahi zuen, eta borroka latzen ondotik hartaz jabetu zen.

***

Erdi Aroan euskaraz ere hitz egiten zuten Errioxako hainbat eskualdetan. XIII. mendean, Ojacastroko biztanleek epaibideetan euskaraz aritzeko eskubidea aldarrikatu zuten, eta baita lortu ere. Ordurako, Errioxako inguru hartan bederen, euskaraz egiten zuten seinale. Han dago, halaber, euskarazko toponimiaren dentsitate handiena Errioxan: Erramelluri, Sajazarra, Ezkarai…

Eztabaidagai izan da Errioxako orduko euskalduntasuna 1) antzinatik heldu zen kontu bat ote zen, 2) Iruñeko erresumako izatearen ondorio ala 3) Bizkaitik joandako jendearekin birpopulatzeagatik gertatu zen.

Antzinaroan Errioxako lurrak baskoien (euskaldunak) eta zeltiberiarren (indoeuroparrak) arteko borroka lekua izan ziren. Baskoiak erromatarren aliatuak izan zirenez, lurrak eskuratu zituzten. Adibidez, Ilurcis (/ilurki/ ahoskatu) baskoien hiria izan zen. Beranduago, erromatarrek Gracurri deitu zioten, Gracus pertsona-izen erromatarrari -uri (2) euskaldun –edo iberiar– atzizkia itsatsita. Musulmanek Alfaro deitu zioten, eta horrela deitzen da gaur egun ere.

Eta nolako euskara zen Errioxan egiten zena? Mitxelenak eta Zuazok mendebaldeko euskararen lerrokoa izan zitekeela uste dute, onomastikan oinarriturik: -uri agertzen da (ez -iri), barri, baltz… Hala ere, Billabasconesko X. mendeko errolda batean agertzen diren hainbat izen, nafar estilokoak dira: Enneco, Galbarra, Garcia, Gallopenzar (Galipentzuar?)…

Noiz artio mantendu zen euskara Errioxan? Irudi du XVI. menderako guztiz itzalita zegoela, ez baita haren aipamenik bat ere Elizako agirietan, halako herritan zein hizkuntzatan predikatu behar den zehazteko.

XX. mendean oraino bazegoen Errioxako antzinako euskalduntasunaren oroimen zenbait. Egin ziren lehen autonomia estatutu proiektuetan Errioxa “Pais Vascora” atxikitzeko aukera aurreikusten zuten. Errioxan berean gaur egun oso txikia da euskal kontzientzia, Biarnon baino aunitzez txikiago. Nik artikulu honetan gure lurraldetasun galduaren oroimena piztu nahi izan dut.

 

 

(1) cfr. goiko testutxoan agertzen den “get” hura gaur egun Antson eta Etxon erabiltzen den “ye” -da- adizkiarekin (jakina, <g> ez da ahoskatu behar gaurko gaztelanian ahoskatzen den era bitxian, baizik ere latin arruntean bezala).

(2) Edo, agian, -iri. Eta, asimilazioz i>u gertatu da. Baina antzineuskaran hili erabiltzen zen.